Με την Άλκηστη του Ευριπίδη κάνει την εμφάνισή της η Νέα Σκηνή (1901-1905) με ιδρυτή το λόγιο Κωνσταντίνο Χρηστομάνο. Ο ίδιος αναλαμβάνει τη διοργάνωση όλης της παράστασης. Συμμετέχει ακόμα στη μετάφραση του κειμένου στη δημοτική και επιμελείται τα σκηνικά και τα κοστούμια. Η πολύπλευρη προσέγγιση του Χρηστομάνου αναδεικνύει για πρώτη φορά την κυριαρχία του σκηνοθέτη στο επαγγελματικό θέατρο.

Κωνσταντίνος Χρηστομάνος,1901. Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών / ΙΙΕ, «Νεοελληνική Εικονιστική Προσωπογραφία»

Ο Οιδίπους Τύραννος του Σοφοκλή παρουσιάζεται στο θέατρο Ολύμπια από την Εταιρεία Ελληνικού Θεάτρου, σε μετάφραση και σκηνοθεσία Φώτου Πολίτη Στην παράσταση είναι φανερή η προσπάθεια του σκηνοθέτη να προσαρμόσει τον κλειστό σκηνικό χώρο στα πρότυπα του αρχαίου θεάτρου. Έτσι, προεκτείνει την πλατεία αφαιρώντας τα καθίσματα από τις πρώτες σειρές. Το ρόλο του Οιδίποδα ερμηνεύει ο Αιμίλιος Βεάκης, ένας από τους κορυφαίους ερμηνευτές αρχαίου δράματος στην Ελλάδα.

Αιμίλιος Βεάκης ΕΛΙΑ – ΜΙΕΤ, αρχείο Ασπασίας Παπαθανασίου

Το Εθνικό Θέατρο ξεκινά την επίσημη λειτουργία του. Κύρια προτεραιότητά του είναι να κάνει το αρχαίο δράμα πιο προσιτό στο λαό. Πρώτος σκηνοθέτης ορίζεται ο Φώτος Πολίτης. Δύο χρόνια αργότερα τον διαδέχεται ο Δημήτρης Ροντήρης. Για μεγάλο χρονικό διάστημα το Εθνικό Θέατρο θα αποτελέσει την επίσημη έκφραση του αρχαίου δράματος όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό.

Δημήτρης Ροντήρης, Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη. Φωτ.: Δημήτρης Χαρισιάδης

Το 1938 ο Δημήτρης Ροντήρης σκηνοθετεί την παράσταση της Ηλέκτρας του Σοφοκλή στην Επίδαυρο. Είναι η πρώτη φορά που χρησιμοποιείται το αρχαίο θέατρο στα νεότερα χρόνια. Η Ηλέκτρα παρουσιάζεται απόγευμα, χωρίς σκηνικά και φωτισμούς, αφού δεν υπάρχει ακόμα δυνατότητα ηλεκτροδότησης του χώρου. Τον πρωταγωνιστικό ρόλο ερμηνεύει η Κατίνα Παξινού.

Κατίνα Παξινού, Ηλέκτρα του Σοφοκλή, Εθνικό Θέατρο. Επίδαυρος 1938. ΕΛΙΑ – ΜΙΕΤ, αρχείο Λέοντα Φραντζή

Η Ορέστεια του Αισχύλου στο Ωδείο Ηρώδου Αττικού γνωρίζει μεγάλη επιτυχία, κυρίως λόγω της ερμηνείας της Μαρίκας Κοτοπούλη, στην πρώτη της συνεργασία με το Εθνικό Θέατρο. Η σκηνοθεσία είναι του Δημήτρη Ροντήρη. Είναι ο πρώτος Έλληνας ηθοποιός που σπουδάζει σκηνοθεσία. Συμβάλλει στη δημιουργία παράδοσης από το Εθνικό Θέατρο σε ό,τι αφορά στηναναβίωση του αρχαίου δράματος. Ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για το δραματικό ποιητικό λόγο και την εκφορά του από τους ηθοποιούς και το χορό.

Ορέστεια του Αισχύλου, Εθνικό Θέατρο. Ωδείο Ηρώδου Αττικού, 1949. Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη. Φωτ.: Δημήτρης Χαρισιάδης

Το 1959 το Θέατρο Τέχνης ανεβάζει στο Ωδείο Ηρώδου Αττικού τους Όρνιθες του Αριστοφάνη, σε σκηνοθεσία του Κάρολου Κουν. Τα σκηνικά και τα κοστούμια επιμελείται ο Γιάννης Τσαρούχης, τη μουσική ο Μάνος Χατζιδάκις, τις χορογραφίες η Ραλλού Μάνου και τη μετάφραση ο Βασίλης Ρώτας. Η παράσταση καινοτομεί καθώς ζωντανεύει την αττική κωμωδία τονίζοντας τα διαχρονικά στοιχεία και αναζητώντας τις αντιστοιχίες με τη σύγχρονη εποχή. Με Προεδρικό Διάταγμα οι παραστάσεις σταματούν μετά το «σκάνδαλο» της παρουσίασης του αρχαίου ιερέα ντυμένου ως ορθόδοξου παπά που απαγγέλλει με εκκλησιαστικό ύφος. Τις επόμενες δεκαετίες η παράσταση, με χορογραφίες της Ζουζούς Νικολούδη, επαναλαμβάνεται πολλές φορές στην Ελλάδα και το εξωτερικό αποσπώντας διεθνείς διακρίσεις. Το 1975 ανεβαίνει στην Επίδαυρο, σπάζοντας το μονοπώλιο του κρατικού θιάσου.

Φωτογραφία της παράστασης. Αρχείο Θεάτρου Τέχνης Κάρολος Κουν.

Η παράσταση της Μήδειας του Luigi Cherubini το 1961 αποτελεί την πρώτη παρουσίαση όπερας στην Επίδαυρο. Το λυρικό θέατρο, η όπερα, αντλεί συχνά τα θέματά του από το αρχαίο δράμα. Ο Cherubini το 1797 αξιοποιεί το μύθο της Μήδειας του Ευριπίδη, δίνοντας έμφαση στο ψυχολογικό υπόβαθρο της ηρωίδας. Τον πρωταγωνιστικό ρόλο ερμηνεύει με μεγάλη επιτυχία H Eλληνίδα υψίφωνος Μαρία Κάλλας. Σκηνοθέτης της παράστασης είναι ο Αλέξης Μινωτής. Τα σκηνικά και τα κοστούμια υπογράφει ο Γιάννης Τσαρούχης.

Μαρία Κάλλας και Αλέξης Μινωτής, Μήδεια του Cherubini. Ντάλλας, 1958. ΕΛΙΑ – ΜΙΕΤ, αρχείο Κατίνας Παξινού και Αλέξη Μινωτή

Το 1977 ο ζωγράφος Γιάννης Τσαρούχης παρουσιάζει τις Τρωάδες του Ευριπίδη σε ένα πάρκινγκ στην οδό Καπλανών, στο κέντρο της Αθήνας. Αναλαμβάνει την επιμέλεια του σκηνικού και των κοστουμιών, τη μετάφραση και τη σκηνοθεσία. Η παράσταση αναθεωρεί τη σχέση του αρχαίου δράματος με το χώρο του αρχαίου θεάτρου. Ο Τσαρούχης επιλέγει το ερειπωμένο κτήριο για να αναδείξει το θέμα του έργου, δηλαδή τον πόνο που φέρνει ο πόλεμος στους ανθρώπους. Οι αιχμάλωτες Τρωαδίτισσες φορούν ρούχα σύγχρονα, σαν Mικρασιάτισσες πρόσφυγες ή γυναίκες της Κύπρου. Με αφορμή τον αρχαίο μύθο ο Τσαρούχης σχολιάζει τη σύγχρονη ελληνική ιστορία. Και ο ίδιος συμπληρώνει: «Δεν θέλησα να φέρω κοντά μας το έργο, αλλά να δείξω πόσο είναι κοντά μας…».

Μακέτα σκηνικού και κοστουμιών του Γιάννη Τσαρούχη για την παράσταση Τρωάδες του Ευριπίδη, 1977. Λάδι σε χαρτί, 72,5 Χ 98,4 εκ. Ίδρυμα Γιάννη Τσαρούχη