Στο αρχαίο θέατρο οι υποκριτές και τα μέλη του χορού έπαιζαν φορώντας προσωπεία, δηλαδή θεατρικές μάσκες. Η χρήση του προσωπείου προήλθε από τη διονυσιακή λατρεία, καθιερώθηκε όμως γιατί εξυπηρετούσε με πολλούς τρόπους το αρχαίο δράμα.

Το προσωπείο δημιουργούσε ένα πρόσωπο χωρίς ατομικά χαρακτηριστικά –περισσότερο απέδιδε ένα χαρακτήρα. Φορώντας το, ο υποκριτής δεν ήταν ο εαυτός του, αλλά υποδυόταν κάποιον άλλο, ακόμα και έναν ήρωα ή θεό. Το προσωπείο, λοιπόν, επέτρεπε την έκσταση. Διευκόλυνε επίσης τη μεταμφίεση των υποκριτών που έπαιζαν δύο ή περισσότερους ρόλους, αντρικούς και γυναικείους, στο ίδιο έργο.

Επιτύμβια στήλη υποκριτή που κρατάει θεατρικό προσωπείο.
Περ. 420 π.Χ. Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά.

Στην τραγωδία και το σατυρικό δράμα τα προσωπεία των υποκριτών μοιράζονταν κοινά στοιχεία. Τα αντρικά ήταν σκουρόχρωμα, ενώ τα γυναικεία ανοιχτόχρωμα. Υπήρχε μεγάλη ποικιλία στα χαρακτηριστικά τους, όπως στην κόμμωση, τα φρύδια, τη μύτη και τις ρυτίδες. Στα ελληνιστικά χρόνια δόθηκε μεγαλύτερη έμφαση στη μπροστινή όψη των προσωπείων που έγινε πιο μακριά και ογκώδης. Η εξέλιξη αυτή συνδέεται με την καθιέρωση του λογείου, απ’ όπου οι υποκριτές έπαιζαν με το μέτωπο στραμμένο στους θεατές. Στη διάρκεια του 3ου αι. π.Χ. τα προσωπεία τυποποιήθηκαν σε μεγάλο βαθμό. Έτσι, σε κάθε παράσταση χρησιμοποιούνταν οι τύποι που αντιστοιχούσαν στους χαρακτήρες του έργου. Τα μέλη του χορού της τραγωδίας φορούσαν προσωπεία παρόμοια με εκείνα των υποκριτών. Ιδιαίτερα ήταν τα προσωπεία που φορούσε ο χορός των Σατύρων στο σατυρικό δράμα. Απεικόνιζαν άντρες με μυτερό γένι, έντονα χαρακτηριστικά και αυτιά τράγου. Το προσωπείο του Παπποσιληνού ήταν διαφορετικό και απεικόνιζε έναν μεγαλύτερο άντρα με ρυτίδες και άσπρη γενειάδα.

Χάλκινο αναθηματικό τραγικό προσωπείο. 4ος αι. π.Χ. Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά.

Μαρμάρινο θεατρικό προσωπείο στον τύπο της νέας γυναίκας ή της εταίρας της Νέας Κωμωδίας.

Έργο του τέλους των ελληνιστικών χρόνων που αντιγράφει τύπο του 4ου αι. π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Στην κωμωδία τα χαρακτηριστικά των προσωπείων ήταν υπερβολικά και παραμορφωμένα για να προκαλούν το γέλιο των θεατών. Το στόμα ήταν ιδιαίτερα πλατύ, τα φρύδια τονισμένα και οι εκφράσεις έντονες. Οι ζωόμορφοι χοροί της Αρχαίας Κωμωδίας φορούσαν προσωπεία που θύμιζαν τα αντίστοιχα ζώα ή έντομα. Στους Όρνιθες του Αριστοφάνη, για παράδειγμα, τα προσωπεία του χορού είχαν ράμφος και λειρί. Με τον καιρό, ειδικά προσωπεία αποκτούν οι στερεότυποι κωμικοί χαρακτήρες όπως ο δούλος, η εταίρα, ο νεαρός εραστής και ο μάγειρας, ενώ ο χορός φορά αποκλειστικά ανθρωπόμορφα προσωπεία.

Μαρμάρινο θεατρικό προσωπείο στον τύπο του πρώτου δούλου (ηγεμών θεράπων) της Νέας Κωμωδίας. 2ος αι. π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Κατασκευάζονταν από λινό ύφασμα, το οποίο είχε πρώτα μουσκευτεί σε γύψο. Το ύφασμα έπαιρνε το σχήμα του προσώπου μέσα σε ειδικές μήτρες. Στη συνέχεια η επιφάνεια του προσωπείου αλειφόταν με ένα λεπτό στρώμα γύψου, πάνω στο οποίο ζωγραφίζονταν τα χαρακτηριστικά του προσώπου, όπως το χρώμα της επιδερμίδας, τα χείλη, τα φρύδια και οι ρυτίδες. Στη θέση των ματιών και του στόματος υπήρχαν ανοίγματα που επέτρεπαν στους υποκριτές να βλέπουν και να ακούγονται. Ο τύπος προσωπείου που κυριάρχησε σκέπαζε ολόκληρο το κεφάλι σαν ένα είδος κράνους και στερεωνόταν κάτω από το σαγόνι με δερμάτινα λουριά. Τα μαλλιά και τα γένια, φτιαγμένα από φυσικό μαλλί, ήταν κολλημένα πάνω στο προσωπείο.

Την ευθύνη για την κατασκευή τους είχε ένας ειδικός τεχνίτης, ο σκευοποιός. Στα ελληνιστικά χρόνια, τα τρισδιάστατα προσωπεία αντικαταστάθηκαν από άλλα που έδιναν έμφαση στη μπροστινή όψη του κεφαλιού.

Λόγω των φθαρτών υλικών τους, αληθινά προσωπεία από αρχαίες παραστάσεις δεν έχουν σωθεί. Οι γνώσεις μας βασίζονται στις απεικονίσεις προσωπείων σε αγγεία και ανάγλυφα, καθώς και στα διακοσμητικά προσωπεία από μάρμαρο, πηλό και μέταλλο. Αυτά χρησίμευαν στη διακόσμηση κτηρίων (θεάτρων, ωδείων, σπιτιών κ.α.) ή αποτελούσαν αφιερώματα νικητών σε θεατρικούς αγώνες.